Rys historyczny Podlasia i stron rodzinnych

Północne ziemie dzisiejszego Podlasia (ziemie augustowską, sejneńską, ełcką, olecką i gołdapską) zamieszkiwali do XIII wieku Jaćwingowie. W czasie najazdu Krzyżaków w roku 1283 Jaćwież została rozbita a jej ziemie dostały się pod wpływy polskie, ruskie, litewskie i krzyżackie. W wieku XV ziemie te dzielą między siebie Krzyżacy i Litwini, a ustalona wówczas granica przetrwała do roku 1945.

Zachodnia część Podlasia (ziemie kolneńska, łomżyńska, zambrowska oraz część grajewskiej i monieckiej) wchodziła w skład historycznej dzielnicy Polski - Mazowsza, a następnie została włączona do Korony.

Pozostała część ziem wchodziła do dzielnicy Podlasie. Od wieku XIII ta część obecnego Podlasia była podbijana przez Litwę z którą od zachodu rywalizowali książęta mazowieccy, a od południowego-wschodu rozwijała się kolonizacja ruska. Osadnictwo mazowieckie postępowało głównie na północ od Narwi i Biebrzy oraz wzdłuż tych rzek, pod osłoną grodów Łomży i Wizny. W XVI wieku wzrosło tempo kolonizacji mazowieckiej, która opierała się głównie na drobnej szlachcie i sięgnęła puszcz podlaskich, powodując powstawanie osad drobnoszlacheckich, np. w Grochach szlachta herbu Luba, w Dzierżkach - herbu Nieczuje. Rozwój osadnictwa oraz przyrost naturalny spowodowały powstawanie nowych wsi tzw. przysiółków. Proces ten najbardziej uwidocznił się w nazwach. Nowe wsie otrzymywały, obok nazwy wspólnej ze starą wsią, nazwę drugą, np.: Brzozowo Antonie - Chabdy, Chrzczonki, Korabie, Perki (Pyrki) Bujenki - Stara Wieś (nieczytelne) Lachy, Mazowsze, Franki, Wypychy. Pierwszy człon złożonej nazwy pochodzi od nazwiska rodu, drugi stanowi określenie gałęzi rodu, która daną wieś zasiedliła. W XVI wieku rody drobnoszlacheckie przyjęły nazwiska zakończone na "ski" od nazwy wsi, np.: Brzozowski, Gąsowski, Grochowski, Perkowski. Jednak część rodów pozostawała przy swoich średniowiecznych nazwiskach (Kulesza, Konopka, Tyszka). Do dzisiaj występują w tym regionie niespotykane na innych terenach Polski tzw. wsie gniazdowe, które charakteryzują się wspólnymi nazwami i w większości jednakowymi nazwiskami mieszkańców.

Na ten okres datuje się także powstanie miejscowości Poświętne, która pierwotnie nosiła nazwę Wielkogrzeby (lub Wielkogrzewy) i powstała prawdopodobnie przed 1486 rokiem.[1]

Miejscowość Sokoły, z okolic których przypuszczalnie wywodzi się nasza rodzina, jest znacznie starsza. Jej początki datują się na XIII wiek.[2]

W wyniku Unii Lubelskiej w 1569 roku włączono do Korony część dawnego województwa podlaskiego, obejmującego zachodni obszar dzisiejszego województwa białostockiego. Na Podlasiu wyodrębniły się ostatecznie trzy ziemie: bielska, drohicka i mielnicka. Od tej pory aż do III rozbioru Polski w 1795 roku Poświętne należało do nowego województwa, podobnie jak i cała ziemia bielska, na której terenie się znajdowało. W wyniku III rozbioru Polski województwo podlaskie zostało podzielone wzdłuż Bugu na dwie części. Południową częścią zawładnęła Austria, a część północną, czyli cały teren dorzecza środkowej Narwi, zagarnęły Prusy. Z całości ziem polskich wcielonych do Prus utworzono nową prowincję, która nosiła nazwę Prusy Nowowschodnie. Została ona podzielona na departamenty: białostocki i płocki. Gmina Poświętne przynależała w owym czasie do departamentu białostockiego. Wojny napoleońskie i związane z nimi przesunięcia granic, spowodowały, że z ziem polskich przywróconych spod zaboru pruskiego, ustanowiono Księstwo Warszawskie. Jednak znaczna część departamentu białostockiego, czyli powiaty: białostocki, bielski i drohicki oraz część surażskiego i dąbrowskiego, po traktacie tylżyckim w 1807 roku przypadła Rosji. Nową jednostkę administracyjną, leżącą w granicach Cesarstwa, nazwano obwodem białostockim. Obwód ten otrzymał prawa Guberni i podlegał bezpośrednio Petersburgowi, a podzielono go na powiaty: białostocki, bielski i sokólski. Granica przebiegała wzdłuż rzeki Mieni (dopływ Nurca) i Narwią. Bielsk, Brańsk i Suraż do pierwszej wojny światowej znajdowały się na terenie Rosji.

Na ten okres datuje się też powstawanie gmin wiejskich. Słownik geograficzny z tego czasu notuje, że w 1827 roku gmina Poświętne należała do powiatu mazowieckiego, posiadała kościół parafialny, szkołę początkową oraz urząd gminy. Na terenie gminy istniało w ówczesnych czasach 865 domów, które zamieszkiwało 6548 osób. Granice administracyjne gminy obejmowały swym zasięgiem 29 wsi szlacheckich: Brzozowo Antonie, Brzozowo Chabdy, Brzozowo Chrzczony, Brzozowo Korabie, Brzozowo Muzyły, Brzozowo Panki, Brzozowo Stare, Dzierżki, Dworaki, Gąsówka, Gołębie, Grochy, Kamińskie, Liza Nowa, Łapy Barwiki, Łapy Bociany, Łapy Dębowizna, Łapy Goździki, Łapy Kołpaki, Łapy Korczaki, Łapy Leśniki, Łapy Łynki, Łapy Pluśniaki, Łapy Szołajdy, Łapy Wity, Łapy Zięciuki, Porośl Kije, Porośl Wojsławy i Zdrody. Oraz 6 wsi włościańskich: Daniłowo, Pietkowo, Poświętne, Stokowisko, Wilkowo i Wołkany (obecnie Wołkuny). Przez obszar gminy przebiegała także droga żelazna Warszawa - Łapy - Petersburg.

Burzliwy przebieg na obszarze obecnego województwa podlaskiego miało powstanie styczniowe w latach 1863 - 1864, kiedy to działania powstańcze koncentrowały się w oparciu o kompleksy leśne. W okolicy wsi Łukawica oddział Bogusława Ejtmonowicza stoczył potyczkę z Kozakami, gdzie kilkudziesięciu z nich poniosło śmierć, co pociągnęło za sobą ostre represje. Cała wieś, około czterdziestu rodzin, została wysiedlona, zaś jej mieszkańców władze carskie zesłały w głąb Syberii, a miejscowość doszczętnie spalono. Była to zemsta za przegraną walkę i kara za pomoc powstańcom.

Ważnym wydarzeniem w historii gminy Poświętne było uwłaszczenie chłopów w latach 1861-1864. Uwolnieni od poddaństwa chłopi, pracujący we własnych gospodarstwach, przyczynili się do rozwoju gospodarki towarowej oraz rynku regionalnego. Na ten okres datuje się utworzenie nowych gmin w KrólestwiePolskim, na podstawie ukazu o urządzeniu gmin wiejskich. W ich skład mieli wchodzić wszyscy właściciele gruntów, posiadający co najmniej trzy morgi (1,68 ha) ziemi, niezależnie od pochodzenia i statusu społecznego. Takie pouwłaszczeniowe gminy stanowiły jednak ograniczoną formę samorządu poddaną ingerencji oraz ostremu nadzorowi rosyjskich władz państwowych, mimo, że mogły wybierać wójta i sołtysów. Ci jednak nie mieli praktycznie żadnej władzy. W dniu 24 maja 1864 roku mieszkańcy dotychczasowych gmin Brzozowo, Łapy Kołpaki, Łopienie, Pietkowo i Poświętne w obecności komisarza do spraw włościańskich i miejscowego naczelnika wojenno - policyjnego, wybrali wójta pouwłaszczeniowej gminy Pietkowo.

Pierwsza wojna światowa spowodowała ogromne zniszczenia na terenie powiatu białostockiego, największe straty wojenne występowały w pasie wzdłuż Narwi, gdzie najdłużej utrzymywała się linia frontu, zginęło wielu młodych mężczyzn z terenu gminy, którzy służyli w obcych armiach. W wyniku zarówno działań wojennych, jak i przymusowej ewakuacji podczas odwrotu wojsk rosyjskich w 1915 roku, liczba ludności drastycznie spadła. Niemcy potraktowali podbity kraj jako źródło surowca i prowadzili gospodarkę rabunkową, w tym także na obszarach leśnych. Do rozpadu gospodarki przyczyniły się kontrybucje, zarządzenia restrykcyjne oraz represje wobec ludności.

O bohaterstwie mieszkańców gminy Poświętne może świadczyć fakt uformowania się w maju 1918 roku 10 Pułku Ułanów Litewskich, zwanych "Dziesiątakami", w majątku hrabiów Krasickich w Pietkowie, do którego zaciągnęło się wielu młodych mężczyzn z tej miejscowości oraz okolicznych wsi. Pułk ten zapisał chlubną kartę w czasie wojny bolszewickiej w 1920 roku, która przyniosła kolejny kryzys, ogromne straty gospodarcze oraz ludnościowe. Przeprowadzony w 1921 roku spis ludności wykazał, że gmina Poświętne liczyła wówczas 1033 mieszkańców. Wielkiego ożywienia nie przyniósł także okres międzywojenny. Wystąpiła jednak wyraźna stabilizacja życia. Duży majątek w Pietkowie dawał zatrudnienie mieszkańcom i możliwość rozwoju wsi. Młyn i generator spalinowy dawały elektryczność, którą zasilano dwór, parafię, świetlicę wiejską i kilkanaście domów. Pochodząca z XIX wieku gorzelnia była jedynym zakładem przemysłowym na terenie gminy.

W dniu 2 sierpnia 1919 roku, na mocy ustawy sejmowej, zostało powołane województwo białostockie, w którego granicach znalazły się ziemie w dorzeczu górnej Narwi, dla których przyjęło się określenie "Polski B", gdyż tereny te cechował niedostatek wyposażenia w podstawowe urządzenia oświaty, kultury i służby zdrowia. Ogromna większość tego obszaru pozbawiona była także przemysłu.

Lata drugiej wojny światowej to okres niezwykłego okrucieństwa w stosunku do miejscowej ludności. Początek drugiej wojny światowej zapisał się krwawo w dziejach gminy Poświętne. Okupacja niemiecka trwała do 23 września 1939 roku, a już następnego dnia na teren gminy wkroczyły wojska sowieckie. Nowa władza szybko rozprawiła się z własnością prywatną. W majątkach Turek, Marynki i Gabrysin utworzono kołchozy. Pod koniec września 1939 roku, zgodnie z paktem Ribentrop - Mołotow, obszar województwa prawie w całości włączono do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Pod rządami władzy radzieckiej znalazła się także gmina Poświętne i mimo, że trwały one niepełna dwa lata, zapisały się tragicznie w dziejach regionu. Było to nieustające pasmo wszechwładnych rządów NKWD, aresztowań oraz wywózek na Sybir. Dowodem na to są ustne przekazy ludzi, którzy przeżyli zsyłkę na Syberię i udało im się powrócić w rodzinne strony. Z ich opowieści wynika, że NKWD aresztowało całe rodziny, zazwyczaj nocą i w nieludzkich wręcz warunkach, bydlęcymiwagonami, przewoziło w głąb Związku Radzieckiego. Wiele kobiet i dzieci nie przeżyło tej podróży, a ci, którym udało się powrócić, dają świadectwo prawdy o tamtych czasach, o głodzie, chorobach, ponadludzkiej pracy oraz wysiłkom włożonym w przetrwanie. Wobec ostrych represji ze strony okupantów, już w październiku 1939 roku utworzone zostały struktury organizacji podziemnej "Bataliony Kresowych Strzelców Śmierci", które organizowały akcje likwidacyjne kierowane głównie przeciwko kolaborującym z okupantem urzędnikom. Prężnie rozwijała się także Armia Krajowa, która stoczyła wiele potyczek z okupantem na terenie gminy, m.in. w Brzozowie Korabiach i Lizie Starej. Funkcję dowódcy plutonu pełnił Kazimierz Kamiński noszący pseudonim "Huzar", który był przewodnikiem dla koncentrujących się w lesie między Łukawicą i Lizą Starą oddziałów partyzanckich. Jego odwaga i walki z Urzędem Bezpieczeństwa odbiły się szerokim echem w całej gminie, czym zasłużył sobie na miano miejscowego bohatera. "Huzar" został podstępnie zamordowany przez Urząd Bezpieczeństwa już po zakończeniu wojny, a jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu grzebalnym w Poświętnem. Ludność na tym terenie, tak, jak w całym okręgu białostockim, była nękana terrorem policyjnym. Egzekucje, represje i łapanki połączone z wywozem na roboty przymusowe do Rzeszy stanowiły nieodłączny element okupacyjnej rzeczywistości. W gminie Poświętne w pierwszych dniach sierpnia 1944 roku hitlerowcy spacyfikowali kilka wsi (Gabrysin, Lizę Starą, Wilkowo Stare i Wołkuny), które po wojnie zostały z wielkim trudem odbudowane. Jednym z następstw wojny było niemal całkowite zniszczenie gospodarki na obszarze powiatu. W rezultacie znaczna część terenów, stanowiących wcześniej ośrodki przemysłowe, utraciła swój charakter i zaczęła rozwijać się w kierunku rolniczym. Po ustaniu działań wojennych rozpoczęto tworzenie struktur władzy komunistycznej. Jednak patriotycznie nastawione społeczeństwo, pamiętające koszmar okupacji, stawiało czynny i bierny opór przeciwko tym działaniom. Przez siedem powojennych lat teren gminy był miejscem wojny domowej. Opór właścicieli gospodarstw rolnych sprawił, że nie przyniosły efektów próby tworzenia rolniczych spółdzielni produkcyjnych. Oddziały partyzanckie w latach 1945 - 1948 kilkanaście razy najeżdżały Urząd Gminy w Poświętnem i niszczyły dokumenty. Władza ludowa jeszcze do lat pięćdziesiątych nie czuła się pewnie na tym terenie.

Po 1944 roku utworzono w województwie białostockim siedem powiatów: augustowski, białostocki, sokólski, suwalski, szczuczyński, bielski i wysokomazowiecki, do którego należała gmina Poświętne. W latach pięćdziesiątych nastąpiły zmiany administracyjne oraz zmieniły się granice powiatów. Gmina Poświętne znalazła się w tworzonym w sierpniu 1954 roku powiecie łapskim. We wrześniu 1954 roku w miejsce dotychczasowych gmin utworzono gromady, a do sprawowania władzy powołano gromadzkie rady narodowe. Na początku lat siedemdziesiątych ówczesne władze podjęły decyzję o reformie podziału administracyjnego w całej Polsce, wskutek czego w województwie białostockim od 1 stycznia 1973 roku zaczęły funkcjonować 133 gminy, jednocześnie przestały istnieć gromady, a na pewien czas zachowano jeszcze podział na powiaty, których likwidacja nastąpiła podczas reformy administracyjnej w 1975 roku, kiedy to w całym kraju wprowadzono dwustopniowy podział administracyjny. Obok istniejących gmin utworzono 49 nowych województw zamiast 17 dawnych, a z dotychczasowego województwa białostockiego utworzono trzy nowe: białostockie, łomżyńskie i suwalskie.

Powyższy układ obowiązywał do dnia wprowadzenia reformy administracyjnej 1 stycznia 1999 roku, kiedy to terytorium Polski zostało podzielone na 16 województw, 308 powiatów i 2489 gmin. Gmina Poświętne znalazła się w granicach województwa podlaskiego, w powiecie białostockim i taka sytuacja istnieje do dzisiejszego dnia.

[1] W tym właśnie roku nastąpiło bardzo ważne dla tych okolic wydarzenie natury religijnej, ponieważ grunt tejże wsi został darowany jako uposażenie powstałej tu filii parafii suraskiej. Pierwszymi darczyńcami mieli być Brzozowscy i Dzierżkowie, tutejsi drobnoszlacheccy ziemianie. W 1486 roku zbudowano w Poświętnem kościółek - kaplicę, przy którym zamieszkał ksiądz bez uprawnień proboszcza. Poświętne w tym czasie było filią parafii w Surażu i tam wierni musieli udawać się w celu zawarcia małżeństwa. Nie jest także pewne, czy ów ksiądz obsługiwał tylko kościółek filii, czy też do jego obowiązków należała obsługa przyległych doń terytoriów.

Parafia poświączińska lub poświączieńska - tak nazywana w ówczesnych dokumentach, na początku XVI wieku graniczyła na północnym zachodzie z parafią sokołowską, na zachodzie z jabłońską, na południu z parafiami domanowską i topczewską. Na północnym wschodzie graniczyła z parafią płońską, zaś na południowym wschodzie z suraską. Poświętne było w większości parafią drobnoszlachecką. Spośród 26 jej wsi siedemnaście należało właśnie do tej kategorii. Znajdowały się wśród nich szlacheckie wsie gniazdowe, takie jak Brzozowo, Dzierżki, Kamieńskie, Grochy, Gołębie.

Samodzielna parafia p.w. Przemienienia Pańskiego została erygowana w Poświętnem 16 marca 1808 roku, gdyż po pokoju tylżyckim Suraż znalazł się w granicach Cesarstwa Rosyjskiego, a Poświętne należało do Królestwa Polskiego. W historii parafii istniało kilka kościołów drewnianych, a obecny murowany został wybudowany staraniem księdza proboszcza Józefa Butanowicza w 1906 roku, zaś konsekrowany 3 maja 1938 roku przez Biskupa łomżyńskiego Stanisława Łukomskiego.

[2] Pierwsza wzmianka historyczna o Sokołach pochodzi z 1239 roku. W spisie miejscowości pod administracją biskupa płockiego Guntera wymieniona jest pod łacińską nazwą "NIDUS FALKONIS" - GNIAZDO SOKOLE. Natomiast w dokumentach z 1446 roku używa się już nazwy SOKOŁY. Powstanie swe zawdzięcza położeniu w punkcie przecięcia się dróg wiodących do Tykocina, Łomży i Ostrołęki. W połowie XV w. Sokoły były w posiadaniu braci Sokołów, protoplastów rodu Sokołowskich herbu Gozdawa. Pierwsza wzmianka o parafii pochodzi z 1471 roku. Prawdopodobnie też wtedy wzniesiono pierwszą świątynię. Dookoła osady znajdowały się wsie drobnej szlachty, między innymi Perki, która w Sokołach posiadała swoje targowisko. Od 1659 roku Sokoły posiadają przywilej na targi. Od końca XVIII w. do 1850 roku Sokoły były w posiadaniu Marianny z Kruszewskich Markowskiej i kościoła. Staraniem tej właścicielki w 1827 roku uzyskały one prawa miejskie. Czterdzieści lat później prawa te zostały odebrane przez zaborcę rosyjskiego. W 1915 roku w wyniku decyzji władz niemieckich prawa miejskie zostały przywrócone. Rok 1950 to rok, w którym Sokołom odebrano te prawa i od tego czasu są miejscowością wiejsko-gminną.